ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ Β΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ, ΣΤ. 376-440

ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ, ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Β΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ, ΣΤΙΧΟΙ: 376- 440

ΣΤΙΧΟΙ: 376-387

Με τους στίχους 376-383 αναγγέλλεται από το χορό ( από τον κορυφαίο) η είσοδος της Αντιγόνης στη σκηνή. Ο χορός, αφού κατέκρινε το δράστη της ταφής, ως παραβάτη του νόμου της πατρίδας, βλέπει ξαφνικά την κόρη του Οιδίποδα - Αντιγόνη να οδηγείται στη σκηνή από το φύλακα. Εισέρχονται στη σκηνή από την αριστερή ως προς το θεατή πάροδο. Η μη αναμενόμενη εμφάνιση της Αντιγόνης ξάφνιασε το χορό. Οι γέροντες εκπλήσσονται, όταν αντί για άνδρα βλέπουν την Αντιγόνη να οδηγείται στη σκηνή από το φύλακα. Η εμφάνιση της χαρακτηρίζεται ως θεόσταλτο θαύμα, γιατί ο δράστης της ταφής είναι γυναίκα και μάλιστα η Αντιγόνη, η ανιψιά του Κρέοντα και μέλλουσα νύφη του.

Ο κορυφαίος λοιπόν βρίσκεται σε απορία και αμηχανία, γιατί περίμενε άνδρα  ή άνδρες ως δράστες της ταφής, σύμφωνα με τις υπόνοιες του Κρέοντα. Οι πολλές ερωτήσεις του χορού , εκφράζουν την έκπληξη και την ταραχή του. Δεν μπορεί να πιστέψει στα μάτια του ότι ο δράστης της ταφής είναι μία γυναίκα και μάλιστα η κόρη του δύστυχου Οιδίποδα- Αντιγόνη. Ο χορός λυπάται και θρηνεί, μνημονεύοντας και το όνομα του πατέρα της, για να δηλώσει ότι όλα αυτά που συμβαίνουν είναι πατρική κληρονομιά. Οι συνέπειες από τα ανοσιουργήματα του Οιδίποδα δεν έχουν τελειωμό.

Η Αντιγόνη παρέβη την εντολή του Κρέοντα και έθαψε το  νεκρό του Πολυνείκη. Η πράξη της αυτή συνεπάγεται ατιμωτικό θάνατο. Ο χορός ελέγχει την ανοησία της Αντιγόνης. Η πράξη της χαρακτηρίζεται ασύνετη, γιατί με την παράβαση της διαταγής του νέου άρχοντα η Αντιγόνη εξέθεσε  τη ζωή της σε κίνδυνο.

Ο φύλακας απευθύνεται προς το χορό και με αναλγησία και περισσή περηφάνια δείχνει την Αντιγόνη, τη δράστιδα της ταφής του νεκρού. Με χαρά λοιπόν ο φύλακας τονίζει θριαμβευτικά ότι πιάστηκε ο δράστης. Κοφτά και χωρίς πολλά λόγια δείχνει την Αντιγόνη. Η ψυχολογία του είναι τελείως διαφορετική από εκείνη της πρώτης του παρουσίας στον Κρέοντα. Θριαμβολογεί και αισθάνεται δικαιωμένος. Στο προηγούμενο επεισόδιο αγωνιούσε για την τύχη του. Τώρα επιστρέφει θριαμβευτής, με τον αέρα του δικαιωμένου. Ανάλογη είναι η όλη στάση και συμπεριφορά του. Δεν αισθάνεται πλέον φόβο, γιατί η Αντιγόνη πιάστηκε επ΄αυτοφώρω να  θάβει το νεκρό. Αναζητεί επίμονα τον Κρέοντα, για να του ανακοινώσει το γεγονός.

Ο Κρέοντας εξέρχεται από τη μεσαία πύλη του ανακτόρου τη στιγμή που ο φύλακας αξιώνει την παρουσία του  χωρίς να νιώθει δέος, όπως προηγουμένως. Ο Κρέοντας κατά θεατρική σύμπτωση βγαίνει από το παλάτι και ακούει τα λόγια του χορού.

ΣΤΙΧΟΙ: 388-406

Στο τέλος του α΄επεισοδίου ο  φύλακας είχε πάρει την απόφαση να μην ξαναπαρουσιαστεί μπροστά στον Κρέοντα. Με το γνωμικό : « για τους ανθρώπους δεν υπάρχει τίποτε που να μπορούν να πάρουν όρκο πως δε θα το κάνουν», δικαιολογεί τώρα την επιστροφή του. Η γνωμολογία στην αρχαία τραγωδία δεν είναι ανάλογη του ήθους ή της μόρφωσης των προσώπων που τη χρησιμοποιούν, π.χ. ο φύλακας δεν είναι τόσο μορφωμένος όσο δείχνει ο συλλογισμός του. Σε πολλές σκηνές των αρχαίων τραγωδιών απλοϊκοί άνθρωποι επιδίδονται σε φιλοσοφικές σκέψεις  ή σε περίτεχνες εκφράσεις.

Ο φύλακας, χρησιμοποιώντας το ρήμα « κοψοχόλιασες» κάνει  αισθητό το φόβο και τον τρόμο που αισθάνθηκε κατά την πρώτη εμφάνιση του. Σε αντίθεση με αυτήν  τώρα παρουσιάζεται θαρραλέος και θρασύς. Έχει πλέον απαλλαγεί από την υπόνοια ότι έθαψε το νεκρό. Η ανέλπιστη χαρά του είναι ολοφάνερη στον τρόπο που μιλάει.  Φλυαρεί και απεραντολογεί, όπως έκανε και στην πρώτη του εμφάνιση. Πρέπει να τονιστεί ότι στην ουσία ο διάλογος με το φύλακα αποτελεί τέχνασμα του ποιητή, για να επιβραδύνει την άμεση αντιπαράθεση Κρέοντα- Αντιγόνης.

Οι φύλακες τώρα δεν έριξαν κλήρο, αφού ο φύλακας του α΄επεισοδίου με άγρια χαρά , φιλοψυχία και πολλή αναλγησία δέχτηκε να οδηγήσει αυτός και όχι άλλος την Αντιγόνη μπροστά στον Κρέοντα. Οι άλλοι φύλακες του επέτρεψαν να έχει αυτή τη χαρά. Έτσι δεν αλλάζει το πρόσωπο του φύλακα. « Θούρμαιον», σημαίνει απροσδόκητο εύρημα, δώρο του θεού Ερμή. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον Ερμή  ως δωρητή αυτών των απροσδόκητων δώρων. Το ευτυχές εύρημα, οφειλόταν στην εύνοια του Ερμή.

Ο φύλακας με πολλή χαρά και φιλαυτία παραδίδει την Αντιγόνη στον Κρέοντα. Δεν τον νοιάζει τι πρόκειται να  πάθει η κόρη, αρκεί που αυτός απαλλάχθηκε από το βάρος της τρομερής κατηγορίας και σώθηκε. Έτσι, αδιαφορώντας για την τύχη της Αντιγόνης, δε συνιστά τη νόμιμη ανακριτική διαδικασία, αλλά την αυθαίρετη ανάκριση και καταδίκη, που είναι αρεστά στον Κρέοντα. Στους στίχους 399-400 είναι χαρακτηριστική η βιασύνη του φύλακα να απαλλαγεί από το βάρος της ενοχής, κάτι που θα γίνει παρακάτω και συγκεκριμένα στους στίχους 444-445 από τον Κρέοντα. Απαντά στον Κρέοντα με συντομία και πολλή έπαρση. Κοφτά και χωρίς περιστροφές ανακοινώνει ότι η κόρη Αντιγόνη είναι η δράστιδα της ταφής του νεκρού.

Οι ερωτήσεις που ο Κρέοντας  υποβάλλει στο φύλακα δείχνουν ότι ο βασιλιάς δεν μπορεί να  πιστέψει ότι η συγγενής του Αντιγόνη προέβη σε αυτήν την απείθεια και την απειθαρχία, που επισείει τρομερές ποινές. Ο φύλακας τελειώνει την απάντηση του προς τον Κρέοντα με ερώτηση, που υποδηλώνει θρασύτητα και έπαρση. Μεγάλη περιέργεια και ενδιαφέρον δείχνει ο Κρέοντας να πληροφορηθεί από το φύλακα κάθε στοιχείο σχετικό με τη σύλληψη της Αντιγόνης.

ΣΤΙΧΟΙ: 407-425

Οι φύλακες γυρίζουν στη θέση τους για δεύτερη φορά, με σκοπό να ανακαλύψουν το δράστη της ταφής. Ο φύλακας αφηγείται με θαυμάσιο τρόπο τις συνθήκες σύλληψης της Αντιγόνης. Στην ουσία μεταφέρει στους θεατές γεγονότα που έγιναν μακριά από το παλάτι. Οι απειλές που λίγο πριν είχε ξεστομίσει ο Κρέοντας εναντίον των φυλάκων ήταν φοβερές και  τους είχαν κατατρομάξει, αφού  τους θεωρούσε ενόχους της ταφής του νεκρού. Οι φύλακες καθάρισαν και ξεσκέπασαν εντελώς το σώμα, που βρισκόταν σε κατάσταση αποσύνθεσης. Η πράξη αυτή ισοδυναμούσε με εκταφή του πτώματος, για να το φάνε τα σκυλιά και τα όρνια. Είναι μια ρεαλιστική περιγραφή που προκαλεί την αποστροφή, ενώ μαρτυρεί και τον πανικό των φυλάκων.

Ο χείμαρρος  των ύβρεων και των απειλών μεταξύ των φυλάκων δείχνει όχι μόνο το χαρακτήρα τους, αλλά και το φόβο τους για την επικείμενη σκληρή τιμωρία τους. Ο Κρέοντας τους είχε κατηγορήσει ότι δωροδοκήθηκαν, για να θάψουν  το νεκρό. Καιροφυλακτούσαν άγρυπνοι, για να συλλάβουν το δράστη, αφού συνήθως « ο εγκληματίας επιστρέφει στο χώρο του εγκλήματος». Η επιτήρηση και η φρούρηση του νεκρού δε γίνεται εδώ με βάρδιες, αλλά από όλους τους φύλακες. Κανένας φύλακας δεν έπρεπε να αδιαφορήσει, αφού οι απειλές του Κρέοντα στρέφονταν προς όλους.

Για τις απαιτήσεις της δραματικής εξέλιξης, ο ποιητής πολύ γρήγορα μεταβαίνει από την ανατολή του ηλίου σε μεσημβρινές ώρες. Κατά το Ν. Χουρμουζιάζη « η Αντιγόνη αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα χρονικής πυκνότητας της δράσης, όπου όλα τελούνται μέσα στο χρονικό διάστημα μιας ημέρας». Έξυπνη επινόηση του Σοφοκλή, που δίνει τη δυνατότητα στην Αντιγόνη να πλησιάσει το νεκρό χωρίς να γίνει αντιληπτή από τους φυλάκες, είναι η θύελλα. Το δραματικό αυτό εύρημα δείχνει τη θαυμάσια εικόνα κατά τη  στιγμή που η ηρωίδα αντικρίζει το κακοποιημένο σώμα του αδελφού της. Σημειώνουμε ότι την ήρεμη περιγραφή διακόπτει το απροσδόκητο γεγονός, τη γαλήνη διαδέχεται η θεομηνία. Ο ανεμοστρόβιλος σήκωσε αρκετή σκόνη, που ανάγκασε  τους φύλακες να κλείσουν  τα μάτια τους. Έκοψε και έριξε κάτω τα φύλλα των δέντρων της πεδιάδας και σκοτείνιασε τον ουρανό. Οι φύλακες υποχώρησαν στον ανεμοστρόβιλο και άφησαν αφύλακτο το νεκρό, ενώ τίποτε δεν εμπόδισε την Αντιγόνη στην επιτέλεση του ιερού της καθήκοντος. Υπάρχει και άλλη άποψη , κατά την οποία οι φύλακες θεώρησαν ότι  η θεομήνια αυτή ήταν μία διαμαρτυρία των θεών, ένα  θεϊκό  σημάδι, για τον άταφο νεκρό. Χαρακτηρίζουν τη θεομηνία θεόσταλτη και έτσι έμμεσα αποδοκιμάζουν τις απαγορευτικές διαταγές του Κρέοντα.  Με την πλατιά ομηρική παρομοίωση υποδηλώνει το θρήνο και το βαθύτατο ψυχικό πόνο. Οι Αθηναίοι γνώριζαν τέτοιες σκηνές, όταν στις αθηναϊκές οικογένειες έφτανε η είδηση του θανάτου των παιδιών τους στη μάχη.

ΣΤΙΧΟΙ: 426-440

Με λεπτή σκόνη χώματος είχε σκεπάσει η ηρωίδα το πτώμα του Πολυνείκη. Ήταν η πρώτη συμβολική και αναγκαία ταφή. Τώρα το πτώμα ξεσκεπάστηκε και απογυμνώθηκε από το χώμα. Το καθάρισμα του πτώματος από τη σκόνη που είχε ρίξει πάνω του η Αντιγόνη, ισοδυναμούσε με εκταφή. Η ενέργεια αυτή των φυλάκων να ξεσκεπάσουν το πτώμα από το χώμα ήταν αυθαίρετη, γιατί δεν είχαν πάρει καμιά τέτοια εντολή από τον Κρέοντα. Ήταν μια δική τους πρωτοβουλία, που δείχνει κυρίως τον πανικό τους.

Η Αντιγόνη είχε επιστρέψει στον τόπο της ταφής του αδελφού της για τις χοές που πιθανόν δεν μπόρεσε να προσφέρει στην πρώτη ταφή. Δεν αποκλείεται όμως η δεύτερη αυτή εμφάνιση  της ηρωίδας να είναι ποιητική  επινόηση του Σοφοκλή, προκειμένου να συλληφθεί η Αντιγόνη επ΄αυτοφώρω και να παρουσιαστεί ο φύλακας δυο φορές στον Κρέοντα. Η ηρωίδα, βλέποντας τώρα την κακοποίηση του νεκρού παίρνει από τη γη ξερή σκόνη και τη ρίχνει πάνω του. Αυτή είναι η δεύτερη ταφή.

 Οι τρίσπονδες χοές αποτελούνταν από γάλα, μέλι και οίνο. Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν κάποτε και νερό. Λέγονταν τρίσπονδες οι νεκρικές προσφορές ή γιατί κάθε στοιχείο τους προσφερόταν χωριστά ή γιατί με όλα αυτά ανακατεμένα, ράντιζαν το νεκρό, στραμμένοι προς τη δύση, όπου πίστευαν ότι βρισκόταν ο Άδης.

Με βάρβαρο και άξεστο τρόπο  οι φύλακες έπεσαν πάνω στην ηρωίδα και τη συνέλαβαν. Στην αφήγηση του φύλακα διαγράφονται τρεις καταστάσεις:

1.       Η αγωνία και η σπουδή των φυλάκων να συλλάβουν το « θήραμα»

2.      Η αταραξία της Αντιγόνης, που προέρχεται από τη συναίσθηση ότι εκπλήρωσε το χρέος της 

3.      Η συμπάθεια των θεατών για την ηρωίδα.

Η Αντιγόνη είχε πάρει την οριστική της απόφαση και η αταραξία της προέρχεται από τη συναίσθηση ότι  με την πράξη της αυτή εκπληρώνει το ιερό χρέος προς τον αδελφό της. Η σύλληψη της Αντιγόνης τον έκανε από τη μια μεριά να χαίρεται, γιατί ο ίδιος είχε πλέον γλιτώσει από κάθε ενοχή και τιμωρία, από την άλλη μεριά όμως να λυπάται και να πονά, γιατί οδηγούσε αγαπητά πρόσωπα στη δυστυχία. Η διαφορά του ήθους του φύλακα και της Αντιγόνης εδώ είναι χαρακτηριστική: ο ένας για το μόνο που ενδιαφέρεται είναι το άτομο του, η σωτηρία του, ενώ η δεύτερη θυσιάζει ακόμη και τη ζωή της για τον αδερφό της. Ο φύλακας δε βάζει τίποτα πάνω από τη δική του σωτηρία. Αδιαφορεί για την τύχη της ηρωίδας, είναι φιλόψυχος και μέσα του κυριαρχεί μόνο η χαρά για τη δική του σωτηρία.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ:

1.      Πώς χαρακτηρίζετε το φύλακα, όταν παρουσιάζει την Αντιγόνη στο χορό ως δράστιδα της ταφής του νεκρού;

2.      Πώς χαρακτηρίζετε την ενέργεια των φυλάκων να καθαρίσουν από το λεπτό χώμα το πτώμα του Πολυνείκη;

3.      Χαρακτηρίστε το φύλακα μέσα από τα λόγια και τη συμπεριφορά του.

4.      Συγκρίνετε τη στάση του φύλακα σε αυτό  το επεισόδιο με την πρώτη του εμφάνιση.

5.      Πώς  κρίνετε την παρέμβαση του χορού;

6.      Η σύλληψη της Αντιγόνης γεννά διαφορετικά συναισθήματα στο χορό και στο φύλακα. Να τα επισημάνετε και να δικαιολογήσετε την προέλευση τους.

                                                                                         Η ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ

                                                                            ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ